Zakon

Do Polski przybyli pijarzy jeszcze za życia św. Józefa Kalasancjusza, sprowadzeni w 1642 r. staraniem króla Władysława IV. Pierwsze domy zakonne powstały w Podolińcu, Warszawie, Rzeszowie i Krakowie.

Ze względu na ogromne zapotrzebowanie społeczeństwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów na szkołę bezpłatną i dostępną dla wszystkich, liczba kolegiów szybko wzrastała sięgając kilkudziesięciu. Zainteresowanie szkołą elementarną było tak wielkie, że jedna tylko szkoła warszawska liczyła w 1738 r. 1050 wychowanków. Myśl Kalasancjusza - wychowanie w duchu pobożności i wykształcenie dla zapewnienia samodzielnego utrzymania - znalazła podatną glebę na ziemi polskiej. Szkoła pijarska nadal jednak wsparta była na filantropii i powołaniu zakonnym.

Zastąpienie filantropii prawem wymagało szeregu zmian społeczno-politycznych, a zwłaszcza reorganizacji szkolnictwa i prawodawstwa polskiego. Zrozumiał to i podjął trud naprawy godny następca Kalasancjusza, pijar, ks. Stanisław Konarski (1700-1773).

Tworzenie nowego społeczeństwa, zatroskanego o losy ojczyzny, gdzie i oświata maiła być na mocy prawa powszechna i bezpłatna, rozpoczął ks. Konarski od wydania zbioru praw Volumina Legum i założenia Collegium Nobilium (1740) - elitarnej szkoły dla synów magnackich, przyszłych rządców kraju. Za tym poszła - podjęta w podobnym duchu - reforma całego szkolnictwa pijarskiego i w konsekwencji stworzenie podstaw do powstania, inspirowanej właśnie przez ks. Konarskiego, Komisji Edukacji Narodowej - pierwszego w świecie ministerstwa szkolnictwa.

Szkoły pijarskie zaowocowały wydaniem ponad stu posłów Sejmu Wielkiego, twórców Konstytucji 3-go Maja.

Wychowankami pijarskimi byli m.in.: marszałek Sejmu Stanisław Małachowski i Ignacy Potocki, dowódca powstania Tadeusz Kościuszko i twórca polskiej historiografii Joachim Lelewel, Bronisław Trentowski, wybitny filozof, i Stanisław Moniuszko - twórca opery narodowej. Wojciech Bogusławski, twórca narodowej sceny, Franciszek Zabłocki, pisarz sceniczny i Alojzy Feliński, autor hymnu "Boże coś Polskę" oraz dramatu "Barbara Radziwiłłówna". Uczniami pijarskimi byli założyciele polskich zgromadzeń zakonnych - ks. St. Papczyński (księża Marianie) i ks. H. Kajsiewicz (księża Zmartwychwstańcy). Szkołę pijarską ukończył ojciec chirurgii polskiej I. R. Czerwiakowski, poeta-powstaniec S. Goszczyński, geolog i geograf światowej sławy I. Domeyko oraz poeta H. Koźmian. To tylko niektórzy.

Również wielu pijarów można uznać za wybitnych Polaków: ks. O. Kopczyński jest autorem pierwszej gramatyki polskiej, ks. I. H. Osiński pierwszy polski elektryk, hutnik i chemik, prowadził kursy fizyki eksperymentalnej, ks. Jundził wykształcił pierwszy polski zespół przyrodników i otworzył w Wilnie ogród botaniczny, ks. I. Zaborowski "ojciec geodezji polskiej" jest autorem pierwszych logarytmów polskich, ks. J. Falkowski otworzył i prowadził pierwszy w Polsce Zakład dla Głuchoniemych, a przy nim pierwszą pracownię litograficzną. Sprowadzenie przez pierwszego rektora pijarów - ks. Jacka Orsellego - obrazu Matki Boskiej Łaskawej z Faenzy we Włoszech rozpoczęło rozpowszechnianie się w Polsce kultu Matki Bożej w tym wizerunku (aktualnie patronki Warszawy i Kielc). Pijarom zawdzięcza się także wprowadzenie w Polsce publicznego kultu Serca Bożego (staraniem ks. Paulina Wiązkiewicza) i zakładanie Sodalicji Matki Bożej Łaskawej i Bractwa Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Za zasługi oddane Polsce ks. Stanisław Konarski otrzymał od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wybity dla niego medal "Sapere auso" - "Temu, który odważył się być mądrym". Innych 15 pijarów otrzymało medale "Merentibus" - "Zasłużonym".

Pracę pijarskich szkół przerwały rozbiory. Kolegia podzieliły losy ojczyzny. Szkoły zostały zamknięte po powstaniu listopadowym, zaś domy zakonne zlikwidowano po powstaniu styczniowym. Wielu pijarów zesłano na Sybir.

Odnowa prowincji przyszła dzięki staraniom sybiraka, ks. Adama Słotwińskiego, powstańca - emigranta ks. Tadeusza Chromeckiego i Hiszpana Jana Borella. Okres rozbudowy został ponownie przerwany - tym razem za sprawą II wojny światowej. W jej efekcie poza granicami Polski zostały domy i szkoły w Lidzie, Lubieszowie, Szczuczynie Litewskim, spalono w akcji specjalnej kolegium w Rakowicach pod Krakowem. Szkoła ta, po odbudowaniu, została zabrana przez władze państwowe w 1951 r. i przekazana jednostce wojskowej. Stan taki trwał do 1990 r.

Niezależnie od utrudnień stwarzanych przez władze komunistyczne, pijarzy polscy prowadzili w okresie powojennym Prywatne Liceum Ogólnokształcące w Krakowie wraz z internatem, kierowali pracą duszpasterską w kilkunastu parafiach na terenie Polski i za granicą, prowadzili działalność publicystyczno-naukową i kaznodziejsko-rekolekcyjną.